Osmanlı Askerlerinin Yedikleri Üzümlerin Ücretlerini Dallara Astıkları Doğru mudur?

Eskiden beri anlatılan hoş bir rivayettir, askerlerin yedikleri üzümlerin paralarının bağların dallarına astıkları. Hamaset ve siyasi söylemlerde çok kullanılan da bir malzemedir.

Tarihi hakikati var mıdır?

Birçoğumuza abartılı uydurma bir hikâye gibi gelebilir.

Ancak uzun yıllardır belgelerle uğraşan birisi olarak bana pek de uydurma gelmiyor. Osmanlı yönetiminin halka yaklaşımı ve bu husustaki hassasiyeti açısından bakılınca doğrudur.

Bazı sefer günlüklerinde köylünün tarlasını çiğnediği için boynu vurulan askerlerin kayıtlarına rastlanır. Bundan başka, sefer emirlerinde askerlerin ahaliye zarar vermemesi hususunda sıkı tembihleri ihtiva eden belgeler çoktur. (İleride bunlardan bazılarını sunmayı planlıyoruz)

Nitekim aşağıda sunacağımız belge, üzüm bağları ile ilgili olmasa da benzer nitelikte Osmanlı devlet idaresindeki hassasiyeti anlamamıza yardımcı olmaktadır.

Telef olan mısır tarlalarının ve köylülere tazminat ödenmesi

İkinci Viyana kuşatmasıyıllarıdır. Bilindiği gibi 1683 tarihinde başlayan sefer, 1699’a kadar uzun yıllar sürmüştür. Bazen zafer bazen de yenilgilerle neticelenmiş fakat Osmanlı açısından büyük ziyan ve felaketlere sebep olmuştur.

Konu edindiğimiz belge işte bu şiddetli muharebelerin en büyüklerinden birinin yaşandığı 1695 tarihine ait.

Olay, Pançova’da yaşanmıştır. Pançova (Pančevo), günümüzde Sırbistan Cumhuriyeti’nin (Sırpça: Панчево)Voyvodina Özerk Bölgesi sınırları içindedır. O tarihlerde, Tuna kıyısında olması hasebiyle geçit yolları üzerinde bulunan küçük bir nahiyedir.

1695 senesi ağustos ayında Alman ordusu ile savaşa giden Osmanlı ordusunun bazı birlikleri bu kasabadan geceleyin geçmek zorunda kalmışlardı. Bu esnada halkın ürünlerinin bir kısmı atların ayakları altında çiğnenmiş, telef olmuştu.

Olay üzerinehemen Pançova Muhafazı Ali Paşa ve nahiye naibine, yani kadı vekilineferman gönderildiğini görüyoruz.

Sultan II. Mustafa’nın adına gönderilen fermanı yorumsuz olarak biraz sadeleştirerek sunuyorum:

“Pançova muhafazasında olan Ali Paşa’ya ve Pançova nahiyesi naibine hüküm ki:

Pançova menzilinde gece ile hareket olunduğundan, yol üzerindeki ekili kokoroz ürünlerinden bazılarının at ayağı altında çiğnenip harap olduğu duyulmuştur. Benim saadetli günlerim ve halifeliğim zamanında bir ferdin zarar görmesine rızam yoktur. Şimdi sen ki adı geçen paşa ve kadısın, emrim ulaştığında bilirkişi ile bizzat o tarlalara gidip belirtildiği şekilde askerlerin geçişinde çiğnenip zayi ve telef olanlar ne kadar ise doğrusuyla keşif yaptırınız. Ayrıca hak sahiplerinin isim ve bilgileriyle tespit edip makamıma arz ediniz ki değerleri hazine tarafından ödensin. Bir ferde haksızlık olunmasın. 1107 senesi Muharrem ayı ortalarında (22-30 Ağustos 1695) yazılmıştır. 

(Belgenin görüntüsü ile transkripsiyonu yazının sonundadır)

Ancak belgenin hakkıyla anlaşılması için Avrupa’daki uygulamalara bakmak yararlı olacaktır. Nitekim yukarıdaki olaydan yaklaşık yüz yıl sonrasına ait Fransız köylülerinin karşılaştıkları muameleyi anlatan şu satırlara göz atalım:

“Fransa’da feodal beylerin, köylülere yük olan başka ayrıcalıkları da vardı. Örneğin, av düşkünü bir bey, isterse yanındaki konukları, arkalarında köpekleri, atlarıyla köylülerin tarlalarını ezip geçebilirlerdi. Her beyin, tarla ve bahçeleri alt üst eden güvercin sürüleri vardı; ama köyüler bunların kılına bile dokunamazdı, cezası öylesine büyüktü. Daha başka, onur kırıcı haklar da yürürlükteydi. Geceleyin, beylerin uykularını kaçırmamaları için köylüler kurbağaları korkutup vıraklatmamak zorundaydılar. Bir köylü, beyine ve kâhyalarına rastladığı zaman, yerlere kadar eğilip selamlamak, ellerini ya da omuzlarını öpmek zorundaydı.” (N. V. Yeliseyeva, Yakınçağlar Tarihi, Fransızcadan çeviren: Özdemir İnce, 2. Basım, İstanbul 2010, s. 50)

Bu arada belirtmeden geçmeyelim, Sultan II. Mustafa’nın başında bulunduğu Osmanlı ordusu, 22 eylülde Transilvanya’da Lugos Meydan Savaşı’nda Alman ordusu karşısında büyük bir zafer kazandı. Alman başkomutanı General Veterani ile yardımcısı Liechtenstein Prensi bu savaşta öldüler.

Bilvesile kısa bir not eklemeden geçemeyeceğim: Umarım tarihi sadece at kişnetip yiğit naraları arasında kılıç kalkan ekibinin rol aldığısanal oyun sahneleri olmaktan görmekten vazgeçeriz. .

Sultan II. Mustafa’nın Pançova muhafızı ve naibine göndermiş olduğu fermanın Mühimme defterindeki kaydı.

Belgenin transkripsiyonu:

Pançova Muhafazasında olan Ali Paşa’ya ve Pançova Nahiyesi naibine Hüküm ki:

Pançova menzilinde gece ile hareket olunmağla memerde zer’ olunmuş kokoroz mahsulünden bazı mertebe at ayağı altında çiğnenüb ifsâd olduğu mesmu’-ı hümâyûnum olub eyyâm-ı sa‘âdet ve hengâm-ı hilâfetimde bir ferd mutazarrır olduğuna rızâ-yı hümâyûnum olmamağla imdi sen ki mir-i mirân-ı mumâ-ileyh ve mevlânâ-yı mezkûrsun emr-i şerifim vüsûlünde ehl-i vukuf kimesneler ile bi’z-zât ol tarlaların üzerine varub vech-i meşrûh üzere asâkir-i İslâm mürûrunda çiğnenüb zayi’ ve telef olan ne mikdâr ise sıhhati ve hakikati ve sahiplerinin isim ve resimleriyle keşif ve hüccet-i şer’iyye olunub rikâb-ı hümâyunuma arz ve i’lâm eylesen ki bahâları taraf-ı mirîden virilüb bir ferde gadr olunmamak babında yazılmıştır. Fi Evâsıt-ı M. Sene 107 [22-30 Ağustos 1695]